lente – TKS Trend en Identiteit. Boek nu een lezing!

Revolutie! Nu!

In de media aandacht voor de ‘herontdekking van het straatprotest’ (onder andere de Volkskrant schreef erover). Er zijn klimaatmarsen, onderwijsstakingen en pensioenprotesten. Hoe komt het dat ‘we’, na een periode waarin het Malieveld er kaal bij lag, nu weer massaal de straat op gaan om verandering te eisen? Volgens een historicus komt het door de economie: ‘De actiebereidheid neemt toe als de economie beter gaat’. Volgens een ander doordat mensen zich niet vertegenwoordigd voelen en het straatprotest als uitlaatklep gebruiken. Ik denk dat ze allebei deels gelijk hebben.

Zelf zou ik ook graag de tijdgeest zelf als oorzaak willen meegeven. Er zijn perioden dat verandering gewoon meer kans krijgt. Zoals nu. Omdat er de afgelopen jaren steeds meer vast liep in de samenleving, in de politiek, in bedrijven. Er komt dan altijd een omslagpunt. We krijgen simpelweg genoeg van onze eigen dagelijkse frustraties. Het werkt al een tijdje niet meer zoals het altijd werkte. En de kop in het zand blijven steken is in toenemende mate een dure keuze. Het personeel, de burger, de mens raakt ervan in een burn out. Klanten en kiezers lopen weg. Het middenveld valt uit elkaar. Maar: als de frustratie het hoogst is, is de verandering nabij.

Ik zie het niet alleen aan het aantal demonstraties buiten op straat, maar ook binnen, bij organisaties. De veranderbehoefte is groot en de weerstand om zaken anders te pakken neemt sterk af. Als zaken laten zoals ze zijn meer problemen oplevert dan nieuwe dingen uitproberen, dan ontstaan er openingen.

In de Seizoenen van de Tijdgeest, dat in 2009 uitkwam, beschreef ik al de stilstand en voorspelde dat er vanzelf weer een periode van verandering zou komen. Het begint dan altijd met een kleine voorhoede, die fanatiek begint te prikken in bestaande systemen. In eerste instantie worden de pioniers weggelachen, weggeschreeuwd, weggejaagd. Maar uiteindelijk krijgt hun protest weerklank, eerst in kleine kring, daarna voorzichtig in de media, vervolgens breed in het land. Die tijdgeest, waarin vooral radicale enkelingen en kleine groeperingen bestaande taboes doorbreken, die noem ik de lentetijdgeest.

De voorbeelden eruit heb je de afgelopen jaren gezien. Van kick out Zwarte Piet tot #metoo, #blacklivesmatter en genderactivisten. Of, in management speak: het zelfsturende scrumteam.

Nu komen we aan de tijdgeest toe die je als ‘zomers’ kunt omschrijven. Groeien en bloeien, dat zijn de kenmerken van een zomer. Een paar jaar lang staken overal de nieuwe ideeën hun kopje boven het maaiveld uit. Er werd veel gedebatteerd, geruzied, uitgeprobeerd, getest. Nu heeft de roep om verandering de massa bereikt. Niet alleen de voorhoede eist doorbraken, ook de bredere middengroepen komen in actie. Tijd voor werkelijke verandering! Nu is er de behoefte om de beste nieuwe of hernieuwde ideeën breed te implementeren. Zodat die verder groeien, de samenleving in. Het bedrijfsleven in. Ons collectieve gedachtegoed in. Zo rond 1972 draaiden die ideeën bijvoorbeeld rondom ‘democratisering’ en rond 1994 was ‘liberalisering’ het toverwoord. Nu zet ik mijn kaarten op vergroening, vermaatschappelijking (van vermarkting naar purpose) en zingeving.

Over een jaar of tien kunnen we dan weer op de rem gaan staan, zoals we ook tijdens de jaren 80 en de jaren nul deden. Maar dat is misschien al te zeer vooruitkijken. Vooralsnog is het zaak om als mens, als organisatie en als overheid, na te denken over de punten waarop verandering het meest noodzakelijk is, en hoe je daar, vanuit je eigen unieke identiteit, mee om wenst te gaan. Waar binnen jouw organisatie het nieuwe op wil, mag en kan bloeien. Wanneer je daar wat hulp bij nodig hebt, hoor ik het graag. En een lezing over die seizoenen van de tijdgeest, dat kan natuurlijk ook altijd.

Tom Kniesmeijer toekomstpsycholoog over de toekomst.

Lente! Of alweer Zomer?

In DWDD gisteravond (dinsdag) een uur lang aandacht voor de tijdgeest. Altijd leuk! Tussen het gebruikelijke gekrakeel door werden er interessante dingen gezegd. Inderdaad, er is volop beweging in de samenleving. The Times They Are A-Changing, indeed. We zitten in een periode van herijking, zei Matthijs van Nieuwkerk. Allerlei minderheden komen op voor hun rechten, normen verschuiven. Genoeg om over te discussiëren: er is #metoo en #blacklivesmatter. Transgenders, anti-wapen-jongeren, en boze witte mannen stelden zaken aan de kaak, eisen herijking, doorbreken vastgeroeste taboes. Ik zou daar zelf nog graag #eigenkracht, duurzaamheid, het burgerinitiatief en de ontregeling (het antwoord op de prangende #systeempijn, ik schreef er al vaker over) aan toe willen voegen.Verinnerlijking van zaken die je eerder nog niet kon aanvaarden of niet begreep, noemde Adriaan van Dis het. Vaker wijze ouderen het woord geven, ook best een fijne ontwikkeling.

Er valt weer iets te winnen, op allerlei vlakken. En we hebben de energie om er voor te strijden. In De Seizoenen van de Tijdgeest (2009) noem ik dat een lentetijdgeest. In het boek voorspelde ik ook dat, net als eind jaren zestig en begin jaren negentig, snel opnieuw zo’n periode zou aanbreken. Die lente heeft vanwege de crisis misschien iets langer op zich laten wachten. Steeds vragen mensen me: is het zover? Is het lente? Ja hoor, mensen, al eventjes. Sterker nog: dat er in DWDD een uur lang over gesproken wordt, duidt er op dat we voorzichtig richting een zomertijdgeest gaan. De vernieuwing wordt steeds breder geaccepteerd, de prangende vraag nu is: wat gaan we er precies mee doen? De seizoenen doen hun werk: de beste ideeën dragen vrucht. Overal zie ik experimenten, wordt nieuw gedachtegoed geïmplementeerd. Zomer! De tijdgeest waarin we het nieuwe verinnerlijken, zeg ik Adriaan van Dis na. Dat heb ik altijd al een zonnige man gevonden.

Transseksuele zomer

De Seizoenen van de Tijdgeest in werking. Zo komt een veranderingsgolf op sterkte. Eerst breken de eerste durfals door de taboes en het stilzwijgen heen. Dat bekomt ze niet altijd goed, vanwege de neiging van een behoorlijk deel der mensen om agressief te reageren op onzekerheid. Noem het lente. Ze kunnen niet anders meer dan zich uitspreken, het tijd om het hoofd boven het maaiveld uit te steken. Langzaam ontstaat er vervolgens media-interesse. En komen er steeds meer in beeld. De afgelopen jaren verschenen ze overal in tijdschriften en uiteindelijk werden er zelfs verschillende televisieprogramma’s aan gewijd. NRC zet de emancipatieslag nog even op een rijtje. Transseksuelen, queers en interseksuelen. Ze hebben de tijdgeest mee. Die is omgeslagen richting zomer, een periode van implementatie, waarin allerlei nieuwe perspectieven oude werkelijkheden enthousiast vervangen – kijk naar hoe de NS en de gemeente Amsterdam besluiten om voortaan genderneutraal taalgebruik in te zetten. We gaan er de komende jaren nog meer van horen. Je kunt eindeloos discussiëren over hoe ver je sommige maatregelen vindt gaan, mij lijkt dat overbodig. Niemand hoeft iets in te leveren. Er is niets mis met een beetje begrip, beleefdheid en zelfs aardigheid richting minderheden. Zeker in een land als Nederland, dat uiteindelijk vooral ook uit een collectie minderheden bestaat. Daarover later meer. Voorlopig besluit ik passend: It’s the Zeitgeist, stupid!

Meer weten over de tijdgeest en de seizoenen? Kijk hier, of koop het boek. Het is óók te koop bij een site die net zo goed werkt als Bol, maar wel een deel van de opbrengst aan een goed doel schenkt: YouBeDo.

Fleur van Harmelen schreef een blog over haar persoonlijke ervaringen met het onderwerp.

De machteloze eenzaamheid van de kiezer

(foto: De Volkskrant)

“Wat betekent dit binnen de tijdgeest, Tom?” Het is verreweg de meest gestelde vraag, waar ik ook kom. Wat betekent de verkiezing van Donald Trump tot president van de USA, binnen de Seizoenen van de Tijdgeest? Het betekent veel. En ja, het is lente in de tijdgeest.

Ik denk niet dat de kiezers per se een stap naar rechts voor ogen hadden in het stemhokje – hoewel een flinke sprong die kant op wel eens het resultaat zou kunnen zijn. Deze verkiezingen laten zien hoe groot ondertussen de groep geworden is die ‘de politiek’ afwijst. CBS News publiceerde exit polls waaruit bleek dat maar liefst een kwart van de Trump-stemmers vindt dat de man niet geschikt is als president. Ze kozen voor hem omdat ze een nog grotere hekel hebben aan Hillary Clinton. Clinton staat bij uitstek voor het systeem: beroepspolitici die dankzij donaties van grote bedrijven met holle verkiezingsretoriek verkozen worden, heel even roepen dat ze jouw vriend zijn, om vervolgens tot de orde van de dag over te gaan: deals die niemand nog kan volgen, maar die wel enorme gevolgen hebben. Voor jouw baan, jouw spaargeld. Jouw zekerheden. Als een paal boven water staat dat ze er zelf niet slechter van worden.

Succes is een keuze, is het neoliberale adagium. Wie geen succes heeft moet maar eens goed in de spiegel kijken, omdat hij iets verkeerd doet. Onder het strakgespannen bovenlaagje van succesvolle entrepreneurs en hun politieke vrienden broeide het ongenoegen. De machteloze eenzaamheid van de kiezer die van zichzelf vindt dat hij niets te kiezen heeft. Een deel van het electoraat verhaalt deze onvrede op immigranten, een ander deel op een culturele elite die ‘niet naar ze luistert’. En allemaal haten ze ondertussen de politici waarop ze gedwongen worden te stemmen. In de TrendRede schreven we dat systemen onder druk staan en dat het individu de nieuwe bouwsteen is van de samenleving. Een flink deel van de burgers probeert zijn autonomie terug te veroveren, ze vinden dat die onvoldoende gewaarborgd wordt binnen de huidige orde. Die lijkt immers gedomineerd te worden door veel te machtige bedrijven, die in hun blinde zucht naar efficiency en rendement op de korte termijn, iedere menselijke maat wegfilteren. Ze hebben er genoeg van.

Bernie Sanders liet dat nog op de verkiezingsavond maar even weten via Twitter:

Sanders voerde een verrassend succesvolle campagne om de Democratische partijnominatie binnen te slepen en maakte het Clinton knap lastig, ondanks het feit dat hij voor Amerika ongehoorde socialistische ideeën naar voren bracht. De man was authentiek, nam het bevlogen op tegen de bestaande orde en kon op geen enkele manier beschuldigd worden van opportunisme of tegenstrijdige belangen.

Wat zou er gebeurd zijn, als Bernie Sanders het opgenomen had tegen Donald Trump? Er is een gerede kans dat Sanders Trump verslagen zou hebben. Aan hem kleeft geen besmet politiek verleden. Dan hadden we – misschien iets minder verbaasd dan nu – aan onze kruin gekrabd over ‘deze ruk naar links’ van het machtigste land ter aarde. Het lijkt een dramatische keuze die Amerika nu maakt, maar de gekozen afslag wordt soms met een miniem verschil bepaald.

In de nagesprekken op de Nederlandse buis miste ik dit perspectief. Marike Stellinga, econoom en journalist, deed een poging bij Pauw, maar ze kwam niet goed boven het gekakel uit. Ik vond het een vreemde, bijna beschamende discussie. Mensen maken zich zorgen over de toekomst van hun kinderen. En zien politici die daar weinig mee doen. Wat blijkt is dat burgers het zó gehad hebben met wat Bas Heijne zuur de ‘Paaipolitiek’ noemt, dat ze alle uitwegen aangrijpen. Desnoods storten ze zich als lemmingen in de zee, als ze maar weg mogen uit deze eeuwige patstelling. Extreem rechts speelt in op die zelfdestructieve onderbuik, wat doet de rest? Waar zijn de opbouwende visies? Wie zet in op nieuw onderling vertrouwen? Wie durft stelling te nemen? Vooral links lijkt een achterhoede gevecht te voeren – misschien op Groen Links na, dat onder Jesse Klaver een poging doet een nieuwe linkse lijn te verwoorden. De oplossingen zijn niet eenvoudig, maar het zou zo fijn zijn om ook in Nederland een nieuwe generatie bevlogen politici op het podium te zien. Dat die niet jong hoeven te zijn, bewijst Bernie Sanders.

Wat in ieder geval duidelijk is: ja, het is lente in de tijdgeest. Er wordt aan alle kanten gemorreld aan bestaande systemen. Er is sprake van een sociale omwenteling. Ik geloof dat dat ondertussen wel duidelijk is. Dat de richting niet altijd die is die menigeen hoopt is wat anders. Een vriendin noemde het gisteren al ‘een koude lente’. Dat kan. Maar wat is onze eigen bijdrage daaraan? Als wij, als burgers, de bouwsteen van de samenleving zijn, dan wordt het tijd dat we onze verantwoordelijkheid nemen, niet alleen zuur en cynisch aan de zijkant staan te klagen. Niet eens in de vier jaar een gefrustreerde stem uitbrengen, maar je dagelijkse keuzes bepalen op basis van je maatschappelijke drijfveren. Ik blijf een optimist – ik zie steeds meer mensen en organisaties uit hun machteloze eenzaamheid breken. Gelukkig maar. Als je van richting wilt veranderen, zul je zelf een stap opzij moeten zetten. Daarover spoedig meer.